Ýsan

Niech będzie trochę dziecinnej metafizyki, z gara ostatecznie albo z patelni, na której czeka roztopione masełko... Bo na Północy to tak często na masełku... Szczęśliwie go nie brakowało, choć gdyby tak się cofnąć o parę wieków, doznania mogłyby być szokujące, gdy się weźmie pod uwagę choćby nasze dzisiejsze przywiązanie do terminów przydatności do spożycia... Chociaż oczywiście pogoda kaprysiła i nie zawsze krówkę dawała wyżywić, i konika, co też się przydawał do życia... Jak pamiętam, to chyba Jónas Hallgrímsson odnotował w swej poezji taką modlitwę, gdzie to chłop błagał wszelkie nadprzyrodzone siły, by mu ocaliły konika - weźcie moją babę, byle tylko mój Raudek dotrwał do wiosny...No bo przecież Raudek pomagał zwieźć sianko dla siebie i dla krówki... Babą się człowiek nie naje... Słowem - mogiła - tak bez konika i krówki.

Przy okazji Chrystusowego plucia do wody, z którego według jednych zrobiły się minogi, innych zaś tasze zwane morskimi zającami, które lubią odżywiać się tym, co z kolei wypluł z siebie diabeł, mój ulubiony Koffie się spytał czy ta islandzka kuchnia jest dobra, bo sam tam był za krótko... Prawdę mówiąc nie bardzo wiem, co odpowiedzieć, bo właściwie można rzec o niej to samo, co o każdej innej. Jest paskudna i cudowna, wszystko bowiem zależy od tego, co kto lubi i czy trafił na dobrego kucharza... Właściwie dzisiejsza kuchnia islandzka to w czasie nie tak odległy wynalazek, bo to są raptem lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku i do tradycji dodane fantazje nieżyjącego już niestety Úlfara Eysteinssona (Þrír frakkar, Reykjavík, Baldursgata 14) i jego kumpli, którzy wreszcie postanowili zrewolucjonizować tamtejszą kuchnię, wywalając stare przepisy Duńczyka, tego byłego okupanta, do śmieci... Barany, ryby, wieloryby, wydobywane tam też nie od tak dawna owoce morza, do tego jeszcze i ptaszek niecodzienny... I zrobiło się smakowicie, choć z pewnością niezbyt tanio... Ale właściwie dlaczego miałoby być tanio?

To kuchnia wyrosła z biedy, która niczego nie marnowała... Dzisiaj to taka ciekawostka. Pomińmy więc sfermentowane płaszczki jedzone tu i ówdzie na św. Thorlaka (amatorzy tego tradycyjnego jadła dziś zwykle przyrządzają owe płaszczki po garażach, żeby nie zasmrodzić domu i przy okazji nie wkurwić żony...), zapomnijmy o walącym siurami mięsie rekina polarnego (ten rekin to fantastyczny i bardzo tajemniczy głębinowy lewiatan - ogromna ryba, która trafia się czasem, i dziś jeszcze co bardziej przywiązany do tradycji Islandczyk, a także turysta - chichotek - gotowi są jadać jej mięso, które musi odleżeć swoje, bowiem świeże jest toksyczne - tak to się w życiu plecie - w Islandii to jakiś element tradycyjnej kuchni, a kawałek dalej Inuici od zawsze chwytają polarne rekiny, które, po odleżeniu swojego, by uwolnić się z trucizny, stają się po prostu karmą dla psów), pomińmy marynowane łby baranie, siekaniny z ich jąder czy ich krwawe podroby we flaku, co tak, bywa, zalatują ściereczką... Pylsa też niech zostanie gdzieś z boku - parówa jak parówa, wkusna.:)

Dla padlinożercy z pewnością najtańszą opcją będzie baranina. Barany nawet dziś są tam liczniejsze od ludzi, karmią więc ten ludzki eksperyment od wieków. Osobiście za baraniną nie przepadam, ale wielbiciele uważają, że ta islandzka ma jakiś specyficzny smak ze względu na tamtejsze pastwiska. Ale ja nie wiem, bo aż tak czułego podniebienia nie mam, bo też i w baraninę jedynie głód wpędzić mnie potrafi.

Kiedyś zgrzeszyłem jedząc stek z wieloryba. Taka morska wołowinka. Dość... Ale wieloryby się pogniewały, bo gdy popłynąłem je oglądać, żaden się nie pojawił, za to cudownie mnie wybujało, tak że dostałem choroby morskiej i nieco materiału ze swojego wnętrza podarowałem oceanowi... (Ale ponieważ obiecałem, że już grzeszyć nie będę, wieloryby odniosły się do mnie nieco przychylniej nie tak dawno temu pokazując mi u brzegów północnej Norwegii dorodnego kaszalota - nie przelewki, wszak to najwielgachniejszy drapieżnik na naszej planecie, naturalny podwodny okręt, co, po zaczerpnięciu powietrza, niknie w głębinach, by pochłaniać ogromne, wielkookie kałamarnice... Cudowny świat gigantów! I aż głupio go w swej idiotycznej, ludzkiej maleńkości pożerać...)

Oddalając się nieco od morza pójdę na moment w słodkości. Na wyspie wulkanów spotkałem trochę cukierniczych talentów...

Viktor Arnar Ingólfsson w posłowiu swej powieści "Tajemnica wyspy Flatey" wspomina o swoim dziadku Viktorze Gudnasonie, co kierował kiedyś urzędem pocztowym na Flatey i był ponadto organistą i latarnikiem oraz o babci, Jónínie Ólafsdóttir, która była gospodynią w Sólbakki na Flatey i piekła torty, o których do tej pory wspominają poeci... To mnie bardzo wzrusza, bo nad Breiðafjörður sam zetknąłem się kiedyś z cukierniczym szaleństwem. Kiedyś spędzałem wakacje na farmie u rodziców mojej koleżanki i pewnego razu zostałem wyciągnięty na drobną uroczystość rodzinną w Reykhólar. Mieszkanie przy szkole, pustej wtedy, bo pora była wakacyjna, w widmowej dość osadzie... Przeuroczy słoneczny spokój, wspaniała panorama, pięć ton ciszy wgniatającej człowieka w podłoże... Ponieważ uroczystość dotyczyła dziecka, było na słodko, ale to do tego stopnia, że się aż w duchu ubawiłem, bo przyszła mi na myśl Tora Tłuczek z "Duszpasterstwa koło Lodowca" Halldóra Laxnessa, która to delegata biskupa ugościła godnie i na słodko - w życiu nie podałaby komuś, kto od biskupa przybywa, jakiegoś tam suszonego halibuta, o którym oszołomiony Umbi zamarzył, choć nie przepadał za rybami... Wszystko musiało być polukrowane i ociekające syropami, w zabójczej obfitości... Jakie to wszystko było pyszne, i surrealistyczne w tej okalającej ciszy i pustce... Tak że przekonałem się, iż literatura nie kłamie...

To były pyszne wakacje... Obok tych słodkości wyszukanych były takie proste - na przykład moje ulubione naleśniki ze słodkim twarogiem... W ogóle te mleczne historie są tam szalenie urocze i smakowite. Oczywiście na czele jest skyr, naturalnie domowej roboty, z jagodami, których tam zatrzęsienie... Mama koleżanki robiła takie rzeczy. To była jedna wielka hałaśliwa uczta. Hałaśliwa, bo pani domu nadawała jak radio, od samego rana. Trajkotała bez przerwy, zawsze mając jakąś ofiarę do zagadania, co przysiadała się w kuchni. Naturalnie zaczynała od kawy, którą przelewała do termosu - cysterny... No i potem pichcenie, bo w gospodarstwie było trochę gębuś do wyżywienia, a jeszcze goście, a turyści... (Dla odmiany jej mąż był absolutnym przeciwieństwem - nie mówił nic, a patrzył tak, że ja się go po prostu bałem... Chociaż z czasem zdawał się zerkać na mnie przychylniejszym okiem - już nie takim pytającym: - No i co ty tu, wymoczku? - bo się przekonał, że roboty się nie boję... Za darmową wyżerę wypadało się w końcu włączyć w to farmerskie życie...) Kobieta miała talent. A to co w szczególności mnie zachwyciło, to te oczywiste tam ryby. Chyba tam je właśnie polubiłem i do dziś u mnie w domu często goszczą na stole, średnio trzy razy w tygodniu - i te morskie, i słodkowodne..

Rybie wiele nie trzeba. I tamta kuchnia była bardzo prosta, bez szaleństw. I te wszystkie rybki, gotowane, smażone, jadłem ze smakiem...

Demony też wiedzą, co dobre, wiedzą w co się przemienić lub co sobie złapać... Jeszcze z pogańskich czasów wiedzie się historia o kapryśnym Lokem, co to, już na dobre rozgniewawszy bogów, umknął przed nimi, skacząc do wodospadu przemieniony w łososia; na nic mu się to jednak nie zdało, bo chwycił go Thor, a wiadomo - jak Thor złapie, to zgniecie, tak więc na pamiątkę tamtego zdarzenia ciało łososia przy ogonowej płetwie jest dość wąskie... A z późniejszymi czasami zawitał tam i diabeł, na którego ślady nie trudno się natknąć... No, powiadają niektórzy, że w ogóle cała Północ to sprawka diabelska, diabeł bowiem pozazdrościł Bogu tego całego stworzenia i obrzucił część tych jego cudów kamieniami, rzeźbiąc w ten sposób góry, doliny, fiordy, rzucił nadto jeszcze żwirem, rozsypując szkiery... Miała to być surowa kraina pełna wilkołaków i innych straszydeł. Ale cóż po ziemi z samymi jeno straszydłami, bo po co straszydła, skoro nie ma kogo straszyć. Jednak przyplątali się ludzie i nawet tę ziemię pokochali, mimo strachów... A strachali się też ci dawni Skandynawowie, bali się złych duchów i czarów... "Hávamál" czyli "Pieśń Najwyższego" radzi:... nótt þú rís - at, nema á njósn séir eða þú leitir þér innan út staðar... "Nie łaź nigdzie po nocy, chyba żeś na przeszpiegach, lub potrzeba gna cię do wychodka".

Oto na znaczku z Wysp Owczych diabelska pamiątka. Ýsa. Jakże powszechny w tamtych stronach i pyszny łupacz zwany u nas też plamiakiem...

Einu sinni ætlaði fjandinn að veiða fisk úr sjó...

Tak to opowiada 

Jón Árnason

"Plamiak"

Razu pewnego diabłu zachciało się ryby, poszedł więc nad morze, by sobie coś złapać. Wsadził łapę do wody i tak szukał na oślep, może się coś trafi. I oto złapał pyszną rybkę. Uchwycił ją tuż przy piersiowych płetwach i od tamtej pory każdy łupacz nosi na swym ciele plamy, co odciskami są diabelskich palców. Schwytana ryba okazała się jednak silna i zdołała wyszarpnąć się z uścisku. Wyślizgnęła się z łapy diabelskiej. Po tym zdarzeniu pozostały jej po bokach jeszcze dwie ciemne pręgi, co śladem są po pazurach diabła.

      przełożył Kiljan Halldórsson